قوله تعالى: «رب قدْ آتیْتنی من الْملْک» یعنى ملک مصر، و دخل من للتبعیض لانه لم یوت الملک کله، و قیل من للبیان، «و علمْتنی منْ تأْویل الْأحادیث» یعنى تفسیر کتبک التی انزلتها على انبیائک، و قیل تعبیر الرویا و لم یقل هذا على انه اعظم نعمة الله علیه لکن قالها لانها من خصائص الله عز و جل عنده کما شکر سلیمان، فقال علمنا منطق الطیر، و لم یکن منطق الطیر اعظم نعمة الله علیه، انما شکره على انه خصه بذلک و للانبیاء خصائص نعم خصوا بها فى الدنیا من غیرهم بعد ما اکرموا به من نفایس النعم. مثل قوله: «و ألنا له الْحدید و أسلْنا له عیْن الْقطْر» و احیاء عیسى بن مریم الموتى و ابرائه الاکمه و الأبرص و تفجیر موسى الماء بالعصا من الحجر، «فاطر السماوات و الْأرْض» یعنى یا فاطر السماوات و الارض، «أنْت ولیی» ناصرى و معینى و متولى تدبیرى، «فی الدنْیا و الْآخرة توفنی مسْلما». قال ابن جریر: سأل الموت و لا سأله غیره. و قیل لیس هذا سوالا و انما المعنى توفنى یوم تتوفانى مسلما مخلصا فى الطاعة، «و ألْحقْنی بالصالحین» الآنبیاء. و قیل بآبائى ابراهیم و اسحاق و یعقوب، اى ارفعنى الى درجتهم.
مفسران گفتند: یوسف آرزوى مرگ آن گه کرد که ملک مصر بر وى راست شد و خویش و پیوند او همه با وى رسیدند و تعبیر خواب که دیده بود بر وى تمام گشت، بعد از این همه مرگ خواست بر اسلام و سنت تا نعمت بر وى تمام گردد، و پیش از وى هیچ پیغامبر آرزوى مرگ نکرده بود، رب العالمین دعاء وى اجابت کرد، فتوفاه الله طیبا طاهرا بمصر بعد ان اوصى الى اخیه یهودا و استخلفه على بنى اسرائیل و دفن یوسف فى النیل فى صندوق من رخام و ذلک انه لما مات تشاح الناس علیه کل یحب ان یدفن فى محلتهم لما یرجون من برکته حتى حموا بالقتال، فرأوا ان یدفنوه فى النیل حتى یمر الماء علیه فیصل الى جمیع مصر فیکون کلهم فیه شرعا واحدا ففعلوا. و کان قبره فى النیل الى ان حمله موسى (ع) معه حین خرج من مصر ببنى اسرائیل فنقله الى الشام و دفنه بارض کنعان خارج الحصن الیوم، فلذلک تنقل الیهود موتاهم الى الشام من فعل ذلک منهم.
روى ابو بردة عن ابى موسى قال: نزل النبی (ص) باعرابى فاکرمه، فقال له النبی (ص) تعاهدنا فاتاه، فقال سل حاجتک، فقال ناقة یرحلها و اعنز یحلبها اهلى فقال (ص) اعجز هذا ان یکون مثل عجوز بنى اسرائیل؟ قالوا یا رسول الله و ما عجوز بنى اسرائیل؟ فقال ان موسى لما سار ببنى اسرائیل من مصر ضلوا الطریق و اظلم علیهم فقالوا ما هذا فقال علماوهم. ان یوسف (ع) لما حضره الموت اخذ علینا موثقا من الله ان لا نخرج من مصر حتى ننقل عظامه معنا. قال فمن یعلم موضع قبره؟ قالوا عجوز لبنى اسرائیل فبعث الیها فاتته، فقال موسى (ع) دلینى على قبر یوسف، قالت تعطینى حکمى، قال و ما حکمک، قالت اکون معک فى الجنة، و روى ان هذه العجوز کانت مقعدة عمیاء فقالت لموسى لا اخبرک بموضع قبر یوسف حتى تعطینى اربع خصال: تطلق لى رجلى و تعید الى بصرى و تعید الى شبابى و تجعلنى معک فى الجنة، قال فکبر ذلک على موسى فاوحى الله عز و جل الیه یا موسى اعطها ما سألت فانک انما تعطى على ففعل فانطلقت بهم الى مستنقع ماء فاستخرجوه من شاطى النیل فى صندوق من مرمر فلما اقلوه تابوته طلع القمر و اضاء الطریق مثل النهار و اهتدوا.
«ذلک منْ أنْباء الْغیْب» اى هذا الذى قصصناه علیک من امر یوسف و اخوته من الاخبار التی کانت غائبة عنک فانزلت علیک دلالة على اثبات نبوتک و انذارا و تبشیرا، «و ما کنْت لدیْهمْ» لدى بنى یعقوب، «إذْ أجْمعوا أمْرهمْ» عزموا على ما هموا به من القاء یوسف فى الجب، «و همْ یمْکرون» بیوسف و بابیه اذ جاءوه بدم کذب «و ما أکْثر الناس و لوْ حرصْت بموْمنین» کان رسول الله (ص) یرجو ایمان قریش و الیهود لما سألوا عن قصة یوسف، فقص الله علیهم احسن قصص و بینها احسن بیان فلم یکونوا عند ظنه فنزلت هذه الآیة، و تقدیرها و ما اکثر الناس بمومنین و لو حرصت اى اجتهدت کل الاجتهاد فان ذلک الى الله فحسب.
«و ما تسْئلهمْ علیْه» اى على القرآن و التبلیغ و هدایتک ایاهم، «منْ أجْر» اى من جعل و مال فینقلهم ذلک، «إنْ هو إلا ذکْر للْعالمین» اى ما القرآن الا تذکرة لهم بما هو صلاحهم و نجاتهم من النار و دخلوهم الجنة یرید انا ازحنا العلة فى التکذیب حیث بعثناک مبلغا بلا اجر غیر انه لا یومن الا من شاء الله و ان حرص النبی على ذلک.
«و کأینْ منْ آیة» اى و کم من علامه و دلالة تدلهم على توحید الله عز و جل من امر السماء و انها بغیر عمد ما تقع على الارض و فیها من مجرى الشمس و القمر ما یدل على ان لها خالقا فان الذى خلقها واحد و کذلک فیما یشاهد فى الارض من نباتها و جبالها و بحارها ما یوجب العلم الیقین عند التأمل، «یمرون علیْها» یعنى بذلک مشرکى قریش و کفار مکة، «و همْ عنْها معْرضون» لا یتفکرون فیها و لا یعتبرون بها.
«و ما یوْمن أکْثرهمْ بالله إلا و همْ مشْرکون» ظاهر این آیت مشکل مىنماید از بهر آنک ایمان و شرک ضد یکدیگرند و هر دو ایشان را اثبات کرده درین آیت، او که مومن بود او را مشرک نگویند، و او که مشرک است مومن نبود، پس لا بد است بیان آن کردن: قومى گفتند مراد باین گروهى است که به الله تعالى گرویدهاند که ضار و نافع و مدبر و مسبب اوست و آن گه در اسباب مىآویزند و با آن مىآرامند آن را شرک کهین گویند چنانک گویى: لو لا الکلب لدخل اللخص دارک و لولا فلان لکان کذا، و فى الخبر: من حلف بغیر الله فقد اشرک.
اما قول بیشترین اهل تفسیر آنست که مراد باین شرک مهین است، یعنى آن مشرکان که بهستى و آفریدگارى و کردگارى الله مىگروند چنانک گفت جل جلاله «و لئنْ سألْتهمْ منْ خلقهمْ لیقولن الله، و لئنْ سألْتهمْ منْ خلق السماوات و الْأرْض لیقولن الله» آن گه با این اقرار انباز مىگیرند با او بتان را که نه کردگارند و نه آفریدگار، و یقولون هولاء شفعاونا عنْد الله ابن عباس گفت مشرکان عرب که در تلبیه مىگفتند: لبیک اللهم لبیک لا شریک لک الا شریک هو لک تملکه و ما ملک، و گفتهاند که ثنویاناند ایشان که بنور و ظلمت گویند و گوران که گویند: الخیر من الله و الشر من ابلیس. و قیل نزلت فى النصارى لانهم آمنوا ثم اشرکوا بالتثلیث، و قیل نزلت فى المنافقین اظهروا الایمان و اسروا الکفر و الشرک، و قیل نزلت فى اهل الکتاب آمنوا ببعض الانبیاء و کفروا ببعض فجمعوا بین الایمان و الشرک.
قوله «أ فأمنوا» یعنى المشرکین، «أنْ تأْتیهمْ غاشیة منْ عذاب الله» اى عقوبة تغشاهم و تشملهم کقوله: «یوْم یغْشاهم الْعذاب»، «أوْ تأْتیهم الساعة» اى القیامة، «بغْتة» فجاة من غیر سابقة علامة، «و همْ لا یشْعرون» باتیانها غیر مستعدین لها.
«قلْ» یا محمد، «هذه» الطریقة و هذه الدعوى، «سبیلی» و منهاجى، «أدْعوا» الناس، «إلى الله على بصیرة» اى هدى و بیان و حجة و یقین، و قیل البصیرة المعرفة التى یمیز بها الحق من الباطل و هى مصدر بصر. مىگوید اى محمد (ص) بگوى کار من و رسم من و پیشه من اینست که میخوانم خلق را با خداى تعالى بر حجت روشن و یقین بى گمان و دین راست و شناخت درست. آن گه گفت: «أنا و من اتبعنی» فهو ایضا یدعو الى الله. قال ابن زید و الکلبى: حق و الله على من اتبعه ان یدعو الى ما دعا الیه و یذکر بالقرآن و الموعظة و ینهى عن معاصى الله، باین قول على بصیرة در موضع حال است و اگر بر أدْعوا إلى الله سخن بریده کنى آن گه گویى بر استیناف على بصیرة أنا و من اتبعنی روا باشد و معنى آنست که بر بصیرت و یقینام هم من و هم آن کس که بر پى من راست رود. ابن عباس گفت یعنى صحابه رسول که آراسته دین و طریقت بودند و معدن علوم شریعت، ستارگان ملت و سابقان امت، مایه تقوى و گنج هدى و حزب مولى، «و سبْحان الله» اى و قل سبحان الله تنزیها لله عما اشرکوا، «و ما أنا من الْمشْرکین» مع الله غیر الله.
«و ما أرْسلْنا منْ قبْلک» یا محمد، «إلا رجالا» لا ملائکة، «یوحى الیهم».
و قرأ حفص «نوحی إلیْهمْ» بالنون فى جمیع القرآن، «منْ أهْل الْقرى» اى الامصار دون البوادى لان اهل الامصار اعقل و اعلم و احلم. قال الحسن لم یبعث الله نبیا من البادیة و لا من النساء و لا من الجن. مشرکان قریش گفتند چرا بما فریشته نیامد بپیغام که مردم آمد، این آیت جواب ایشانست: «أ فلمْ یسیروا فی الْأرْض فینْظروا» الى مصارع الامم المکذبة فیعتبروا بهم.
باتوا على قلل الجبال تحرسهم
غلب الرجال فلم تمنعهم القلل
و استنزلوا بعد عز من معاقلهم
و اسکنوا حفرا یا بئس ما نزلوا
ناداهم صارخ من بعد ما دفنوا
این الاسرة و التیجان و الحلل
این الوجوه التى کانت محجبة
من دونها تضرب الاستار و الکلل
فافصح القبر عنهم حین تسألهم
تلک الوجوه علیها الدود تقتتل
قد طال ما اکلوا دهرا و ما نعموا
فاصبحوا بعد طول الاکل قد اکلوا
«و لدار الْآخرة خیْر للذین اتقوْا» یقول الله تعالى هذا فعلنا فى الدنیا باهل ولایتنا و طاعتنا ان ننجیهم عند نزول العذاب و ما فى الدار الآخرة خیر لهم، «أ فلا تعْقلون» فتعرفوا انها خیر و تتوسلوا بالایمان الیها. قرأ مدنى و شامى و عاصم و یعقوب «۱»: «أ فلا تعْقلون» بتاء المخاطبة و الباقون بالیاء و اضاف الدار ها هنا الى الآخرة على تقدیر حذف الموصوف کانه قال و لدار النشأة الآخرة.
«حتى إذا اسْتیْأس الرسل» این موصولست بآیت پیش مىگوید: پیغام مىآمد به پیغامبران و ایشان رد عذاب مىدیدند از دشمنان، تا آن گه که: استیأس الرسل من اسلام قومهم و ظن الرسل انهم لا یصدقون البتة و ان قومهم قد اصروا على تکذیبهم، «جاءهمْ نصْرنا» تا چون پیغامبران نومید شدند از اسلام قوم خویش و یقین دانستند که ایشان بر تکذیب مصر بایستادند و تصدیق پیغامبران نخواهند کرد، آن گه نصرت ما آمد بایشان و عذاب فرو گشادیم بر دشمنان. قراءت کوفى «قدْ کذبوا» بتخفیف است یعنى و ظن المشرکون و اعداء الرسل ان الرسل قد کذبوا، باین قراءت ظن بمعنى شک است و بقراءت اول بمعنى یقین مىگوید چنان پنداشتند دشمنان پیغامبران که پیغامبران دروغ شنیدهاند و با ایشان دروغ گفتهاند که بایشان عذاب خواهد آمد، «جاءهمْ نصْرنا فنجی منْ نشاء» عند نزول العذاب و هم المومنون. قرأ شامى و عاصم و یعقوب فنجى مشددة الجیم مفتوحة الیاء على ما لم یسم فاعله و قراءت العامة فننجى بنونین، و ادغم الکسائى احدى النونین فى الأخرى فنجى، «و لا یرد بأْسنا عن الْقوْم الْمجْرمین» اى لا یدفع عذابنا عن الکفار یعنى و اهلکنا الکاذبین حیث لا راد لعذابنا عنهم اذا نزل بهم.
«لقدْ کان فی قصصهمْ» اى فى قصص الانبیاء و اممهم، و قیل فى قصة یوسف و اخوته و ابیه، «عبْرة» ما یعبر به من الجهل الى العلم، «لأولی الْألْباب» ذوى العقول، و لب کل شىء خلاصته و خیاره. گفتهاند معنى عبرة و اعتبار آنست که نادانسته و نابوده در دانسته و بوده بشناسى، یعنى من نقل یوسف من الجب و السجن الى الملک فهو على نصر محمد (ص) قادر مىگوید آن خداوند که قدرت خود نمود با عزاز و اکرام یوسف تا پس از چاه و زندان و ذل بندگى بعز ملکى رسید، و پس از فرقت خویشان و گرامیان قربت و وصلت ایشان بمراد بدید، قادر است که محمد مصطفى (ص) را بر دشمنان نصرت دهد و اعزاز و اکرام وى را کفره قریش مقهور و مخذول گرداند، «ما کان حدیثا یفْترى» اى ما کان القرآن حدیثا یختلق کما زعم الکفار، ان هذا الا اختلاق بل هو کلام الله و علمه و صفته، «و لکنْ تصْدیق الذی بیْن یدیْه» اى و لکن کان تصدیق الکتب التی تقدمته، یعنى یصدق ما قبله من التوریة و الانجیل و الکتب، و تفْصیل کل شیْء» یحتاج العباد الیه من امور الدین و شرایعه، «و هدى» من الضلال، «و رحْمة» من العذاب، «لقوْم یوْمنون» یصدقون بتوحید الله عز و جل و یقرون بنبوة محمد (ص).